سایپا چگونه شکل گرفت؟ همه آنچه باید درباره تاریخچه سایپا بدانیم

کارخانجات سایپا امروزه یکی از دو قطب صنعت خودرو‌سازی ایران محسوب می شود، ولی شاید عده معدودی از هموطنان با تاریخچه سایپا آشنائی داشته باشند.

بیت ران – برزو سپاسی: کلمه سایپا ابتدا در ۲۶ خرداد ۱۳۴۷ به نام “سایپاک” و مخفف کلمات فرانسوی “Societe Annonyme Iranienne de Production Automobile Citroen” یا “شرکت سهامی تولید اتومبیل سیتروئن ایران” ثبت شد. (البته در واقعیت همیشه به صورت سیپاک نوشته و تلفظ می‌شد). زمین پهناوری که امروزه شرکت سایپا در آن قرار دارد در گذشته، منطقه ای نظامی با نام میدان تیر چیتگر بود و سربازانی را که در دوران خدمت اجباری سربازی بودند به آنجا منتقل می شدند و در کمپ های نظامی، آموزش های لازم را می‌دیدند.

در سال ۱۳۳۹ آقای Christian Audes که با دختر ارتشبد آریانا ازدواج کرده بود، این زمین را به ازای متر مربعی ۳ ریال با سرمایه آقای Antoin Ayse و به منظور تاسیس یک شرکت اتومبیل سازی، خریداری کرد.

سابقه آشنائی آقای Audes و خانواده Ayse به دوران کودکی او و  Alfred Ayse پسر آنتوان بر می گشت و او بود که به آنها پیشنهاد خرید این زمین را داد که مورد استقبال آنها قرار گرفت. امتیاز تاسیس کارخانه، در پانزدهم اسفند ماه ۱۳۴۴ با شماره ۱۱۳۳۱ در وزارت اقتصاد و به هدف ساخت خودروی سواری و بیابانی با ظرفیت تولید ۴۵۰۰ دستگاه در سال، به ثبت رسید.

موسسین شرکت

طبق اساسنامه، شرکت به عنوان شرکتی ایرانی و به منظور تولید اتومبیل های سیتروئن و تامین قطعات یدکی آنها شناخته شد. طبق سند ثبتی مورخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۵ مربوط به اداره ثبت شرکتها، موسسین شرکت عبارت بودند از:

• شرکت سهامی آندره سیتروئن با وکالت آقای Andre Pere.
• خود آقای Andre Pere با سمت عضو هیئت مدیره.
• آقای Alfred Loka با وکالت آقای Andre Pere با سمت عضو هیئت مدیره.
• فریدون میکده ساکن تهران عضو هیئت مدیره.
• آقای Antoin Ayse مقیم تهران.
• آقای Alfred Ayse مقیم تهران به عنوان رئیس هیئت مدیره.
• آقای Sher Ayse مقیم تهران.
• خانم Iranic Ayse مقیم تهران.

کل سهام شرکت، شانزده هزار سهم ده هزار ریالی بود که بین این افراد و شرکت ها تقسیم شده بود. البته بیشترین سهام مربوط به شرکت سیتروئن و خانواده آیسه بود. مرحله بعدی، ساخت سالن های تولید بود که چندین ماه به طول انجامید. با اتمام کارهای ساختمانی و دریافت قطعات منفصله، تولید از ۱۳۴۷ آغاز شد و اولین گروه کارگران در بخشهای مختلف از جمله مونتاژ، مکانیک، انبار مشغول شدند.

آقای آلفرد آیسه که مدیر عامل شرکت بود، دو برادر خود را به عنوان مدیر تولید و مدیر بازرگانی شرکت برگزید و سفارش قطعات لازم برای تولید از طریق آنها به شرکت مادر ارسال و هماهنگی های لازم جهت ارسال به ایران انجام می‌شد.

اتاق خودرو، روی گاری های مخصوصی که به گاری جناقی موسوم بود به صورت دستی جابجا می شدند و مراحل مونتاژ و حتی رنگ آمیزی بر روی آنها انجام می شد. اولین مدل تولید شده AK 350 نام داشت و در حقیقت یک وانت مسقف بر اساس سری ۲CV بود و از نیمه دوم ۱۳۴۷ از خط تولید سیپاک خارج شد. طول سالن مونتاژ کمتر از ۵۰ متر بود و در آغاز کار، روزانه تنها یک دستگاه سیتروئن از این خط خارج می شد.

تولید ژیان آغاز شد

در همان زمان، تولید مدل سیتروئن دایان که با نام ایرانی ژیان نامیده می شد نیز آغاز شد. سالن مونتاژ، فاقد سیستم گرمایش و تهویه بود و در زمستان ۱۳۴۷ کارگران و مهندسین آنجا خود را با بخاری علاء الدین نفتی گرم می کردند. در آخر اسفند آن سال ۲۶۳ امین اتومبیل AK و ۶۱ امین ژیان تولید شدند. دقت کنید که در صورتی که به دنبال خرید یک اتومبیل کلاسیک هستید این دو خودرو مخصوصا اگر در سال ۱۳۴۷ تولید شده باشند گزینه بسیار مناسبی هستند.

پس از آن، تولید این دو خودرو افزایش یافت و از سال ۱۳۴۹ مدل ژیان پیکاپ یا وانت که خودرویی مناسب برای حمل بارهای سبک بود به بازار آمد و تا سال ۱۳۵۴ که در خط تولید بود جمعا ۴۲۵۸ دستگاه از آن ساخته شد. اما مدل دیگری که توسط مهندسان سایپاک براساس این مدل طراحی شد پیکاپ مسقف معمولی و دولوکس بود که برای حمل بارهای آسیب پذیرتر در محیط های شهری ساخته شده بود.

بین سال های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷ تنها ۲۸۱ دستگاه از مدل معمولی و ۲۵۰۴ دستگاه از مدل دولوکس تولید شد. مدل تولیدی بعدی Mehari بود که در حقیقت با مهاری فرانسوی کاملا متفاوت بود و به نوعی مدل ایرانیزه شده سیتروئن Baby Brousse بود و در سال ۱۳۵۰ به بازار آمد. اتاق خاص آن به صورت وانت کروکی بود و قسمت سرنشینان با یک کروک برزنتی در فصول سرد بسته می شد.

از این مدل که تا ۱۳۵۷ روی خط تولید بود مجموعا به تعداد ۱۰۵۸۴ دستگاه ساخته شد. اما مدل بسیار کمیاب مهاری F.G (فایبر گلاس) نیز به تعداد تنها ۴۸۰ دستگاه توسط سایپاک ساخته شد.پیشرانه همه این مدلها یک نمونه دو سیلندر هوا خنک به حجم ۶۰۲ سی سی به قدرت ۳۲ (سری AKA 29 ) اسب بخار بودند.

*گفتگو با خسرو معتضد درباره ورود نخستین اتوموبیل ها به ایران

*پنجاه سال بر صنعت خودرو در ایران چه گذشت؟

*روزی روزگاری کادیلاک ایران

تغییر نام به سایپا

در سال ۱۳۵۳ شرکت سایپاک توانست با شرکت رنوی فرانسه برای تولید مدل محبوب رنو ۵ در ایران به تفاهم برسد اما یک عدم تطابق میان نام شرکت و نوع فعالیتش که تولید اتومبیل های سیتروئن بود، با تولید رنو وجود داشت.

توافق برای تولید رنو همزمان شد با انتقال عمده سهام کارخانه سیتروئن در سبد سهام سایپاک به یک شرکت دیگر و همین عامل باعث شد که در اردیبهشت ماه ۱۳۵۴ در جلسه فوق العاده هیئت مدیره، نام سیتروئن از انتهای کلمات تشکیل دهنده نام سیپاک حذف شد و پس از آن این کارخانه، سایپا “Societe Annonyme Iranienne de Production Automobile” نام گرفت و همزمان سرمایه شرکت به یک میلیارد ریال افزایش یافت.

رنو ۵ وارد می شود

یک سال بعد، سالن دیگری در کنار سالن تولید ژیان و تنها به منظور تولید رنو ساخته شد. رنوی ۵ دارای یک موتور ۴ سیلندر به حجم ۹۷۰ سی سی و قدرت ۴۷ اسب بخار بود و بدنه ای کوپه داشت و با وزن تنها ۷۱۰ کیلوگرم خود گزینه ای مناسب برای قشر متوسط ایرانیان بود.

قیمت این خودرو در ابتدای عرضه، ۳۳ هزار و ۴۵۰  تومان بود ولی سایپا با تولید روزانه ۷۵ دستگاه نتوانست پاسخگوی هجوم مشتاقان به این خودرو باشد و به این دلیل قیمت رنو ۵ کوپه در بازار آزاد تا ۴۳ هزار تومان نیز رسید که البته در ماه‌های بعد و ادامه تولید، شرایط به حالت عادی بازگشت.

اما خانواده های ایرانی که بر خلاف اروپائی ها تعداد فرزندان بیشتری داشتند، تقاضای رنو ۵ پنج درب را از شرکت داشتند و این درخواست با کارخانه در میان گذاشته شد و در نتیجه از یکسال بعد اتاق پنج درب جایگزین کوپه شد و به همین دلیل رنو ۵ کوپه های ساخت ایران به گزینه ای کمیاب در میان علاقمندان خودروهای کلاسیک تبدیل شده است. جالب آن است که مدل پنج درب اولین بار در ایران وحتی  قبل از فرانسه تولید شد.

سرعت در توسعه

اولین گروه کارکنان سایپا در سال ۱۳۴۷ تنها ۳۰ نفر بودند ولی تنها در طول ۹ سال تعداد آنها به حدود هزار نفر رسید و امروزه می توان ادعا کرد که هیچ ایرانی نیست که نام این شرکت را نشنیده باشد. این موفقیت بزرگ باید در تاریخ ایران به نام خانواده آیسه ثبت شود.

 یک کبریت که به سفارش شرکت سهامی سیتروئن تولید شده بود و به عنوان کادو به خریداران ژیان داده می شد

یک دستگاه سیتروئن سری AK در خط تولید

سیتروئن های مهاری تولید ایران در راه صادرات به ابوظبی امارات

یک دستگاه AK در کنار سواحل دریای خزر

آنتوان آیسه در کنار مهاری F.G

یک دستگاه ژیان پیکاپ مسقف که در غرفه تاریخ سایپا در نمایشگاه توانمندیهای صنعت خودرو به نمایش در آمد